Dym. Powszechna historia palenia

Redakcja: Gilman Sander L., Xun Zhou

Universitas, 2009

Bywają książki, które  polecalibyśmy innym nieomal jako lektury obowiązkowe, bo oryginalne,  bo nie sposób ich nie znać… Ale są i takie, o których można by z czystym sumieniem powiedzieć: ot, ładna niekonieczność…I takim właśnie mianem, zupełnie niesłusznie, chciałam opatrzyć książkę, która wydała mi się  początkowo jedynie ciekawostką. Wydał ją krakowski edytor– Universitas. Książka, a może raczej księga, bo słusznych rozmiarów tomisko, nosi tytuł Dym. Powszechna historia palenia, to  praca zbiorowa, którą przełożyła z angielskiego Jagoda Sochoń-Jasnorzewska. Atutem jest obecność ponad trzystu ilustracji, fotografii i rysunków, które ukazują rozliczne formy  i akcesoria związane z paleniem – w różnych epokach i miejscach. Otwieram książkę na chybił trafił i oto przede mną rycina z  pisma satyrycznego z połowy 19.wieku. Widać tu Amerykanki, które pojawiły się na ulicach Londynu, budząc  nie lada zgorszenie – kroczą sobie  te  ekscentryczne damy w spodniach i tunikach, ale tuniki przypominają krynoliny, a spodnie wypisz-wymaluj szarawary pięknotek z haremu. A na głowach coś przedziwnego: kapelusisko podobne do sombrera. Jednak to nie strój zwraca uwagę gawiedzi, lecz wystawiona  z arogancką ostentacją ręka z cygarem. I znów ilustracja: słodkie bibeloty z początków dwudziestego stulecia: papierośnica z nagą Ledą,   popielniczki z różyczkami… I zupełnie inne obrazki: szamani, rytualne palenie w Ameryce. Bajeczny Orient  – fajki wodne. A dalej przeszłość niezbyt odległa: słynni aktorzy – wśród nich demoniczna Marlena Dietrich  – z papierosem. Na  reklamach św. Mikołaj z papierosem i żołnierze w okopach, którym papieros ma dodać odwagi. Patrzmy dalej: czynność palenia na  obrazach najsłynniejszych malarzy.

Nawet  tak pobieżny przegląd,  i to samych tylko ilustracji, zaświadcza, że wykładając  dzieje palenia, autorzy mówią, jakie zajmowało ono miejsce  i w kulturze wysokiej, i popularnej, jakim mogło być znakiem symbolicznym,  treścią religijnego ceremoniału, elementem obyczajowości. Uważniejsza lektura każe nam zrewidować nazbyt pośpiesznie wydaną opinię – to nie jest błaha rzecz, jakiś tam cudaczny rarytasik. Zwłaszcza że dalej znajdziemy  rozważania o fizjologii palenia – próbę znalezienia odpowiedzi na niełatwe pytanie: dlaczego palimy? Jakie może być oddziaływanie palenia na mózg, czym jest nałóg, i czy to prawda, że badania genetyczne mogą wskazać ludzi, u których ryzyko uzależnienia od używek jest wyższe. Oczywiście, nie pominięto tu również sprawy budowania świadomości konsumenckiej już w czasach współczesnych – mowa tu będzie o krociowych interesach, o kwiecistych zachętach, by dzięki paleniu koić skołatane nerwy, sięgać po niezawodny zastrzyk energii. Reklamy odwoływały się do próżności, liczyły na snobizm: papieros miał zapewniać młodzieńczy wygląd, co więcej, stwarzać wrażenie kuszącej zmysłowości. Aż trudno uwierzyć, jak długo wolno było z całym cynizmem kolportować tego rodzaju bzdury, skoro jeszcze w latach trzydziestych reklamy głosiły, iż „zdaniem lekarzy, papierosy zmniejszają ilość bakterii w ustach”…

A jak się to wszystko zaczęło? No cóż, to jedna z tych nielicznych historii, która nie mogłaby rozpoczynać się od  utartego zwrotu „Już w starożytnej Grecji…” Bo pierwsze wzmianki o paleniu aromatycznych suszonych liści pochodzą z końca piętnastego wieku, z czasów Kolumba. Dla Indian czynność ta stanowiła rytuał wypędzający złe duchy, dym był pokarmem tych ciemnych mocy. Widocznie jednak nawyk palenia szybko się rozpowszechnił w Europie, skoro niespełna sto lat później patriarcha Moskwy skazywał palaczy na rozcięcie nozdrzy,  a w Anglii uznano palenie za przyczynę  upadku moralnego i nazywano „upojeniem na sucho”. Ale mijały wieki i mimo gróźb i perswazji  nałóg miał się coraz lepiej…I jeszcze dzisiaj uczeni bez powodzenia próbują znaleźć wytłumaczenie rozdźwięku między rosnącą wiedzą naukową na temat zagrożeń palenia dla zdrowia a faktem nieprzerwanej konsumpcji  papierosów. I mówi się tu o indywidualnej odpowiedzialności, no i nieśmiertelnej kwestii wyboru.

Felieton z dnia 31 VIII 2009

Legendy Brzegu i okolic

Paul Fräger

Wydawnictwo Nowik, 2008

Jakże często na łamach lokalnych gazet, w audycjach radiowych, spotykamy informacje o różnorakich przedsięwzięciach świadczących o przywiązaniu do regionu, o  żywym zainteresowaniu jego przeszłością i bogatymi tradycjami. Sprawia to, że wędrując po miastach Opolszczyzny mamy wrażenie, że każdy kamień, każde drzewo snuje tu swoje wspomnienia, trzeba tylko uważnie się w nie wsłuchać. Spojrzenie na wystawy księgarni upewnia nas, że coraz to więcej  pięknych albumów,  przewodników ukazujących urodę tych ziem i publikacji przybliżających postacie i wydarzenia z lat minionych. Pojawiają się także kolejne zbiory baśni. Z  radością i prawdziwym podziwem przywitano edycję  Opolskich legend i bajek Doroty Simonides, bo wybitna znawczyni folkloru jest także świetną narratorką, a ponadto książkę zdobiła wysmakowana szata graficzna. W tych dniach w wydawnictwie Nowik ukazała się inna zasługująca na uwagę książka: Legendy Brzegu i okolic, Paula Fragera. Pierwsze  wydanie tych przedziwnych, niekiedy iście przerażających  opowieści ukazało się w 1922 roku. Autor był brzeskim nauczycielem, z zapałem gromadził lokalne podania i anegdoty historyczne, opublikował je w szlachetnej intencji, aby stały się, jak powiada,  „pomnikiem dawnego życia ojczyźnianego, w ostatniej chwili ocalonym od zapomnienia”. Przekładu legend dokonał Wiesław Skibiński, on też opatrzył wstępem ów swoisty „rejestr zjawisk niesamowitych”. O  dużej oryginalności tego zbioru stanowi między innymi i to, że wiele zawartych tam opowieści stworzyła wyobraźnia mieszkańców miast – miejscem pojawiania się  pojękujących żałośnie potępieńców lub dokuczliwych upiorów, interwencji niebios lub sił nieczystych będą miejskie zakamarki,  kamieniczki, które dziś mijamy nieświadomi ich  tajemnic, a także nieistniejący już pejzaż średniowiecznego grodu z posępną szubienicą, mrocznymi gospodami, w których można było spotkać przybyszy z daleka, niekiedy i  groźnych opryszków, a  rej wodził w tym towarzystwie  otaczany trwożnym szacunkiem miejski kat. Bohaterami będą tu ludzie miasta: rajcowie, rzemieślnicy, bogaci mieszczanie. W legendach zebranych przez brzeskiego nauczyciela często pojawiać się będzie przypomnienie grozy kolejnych wojen nękających te ziemie. Ataki husytów, najazdy Tatarów, wojna trzydziestoletnia, przybycie Szwedów, wojsk napoleońskich, wojna za wojną! I nie mniej straszliwe, chyba przez samego czarta zesłane, epidemie – dżumy i cholery, kiedy to kostucha dobrze się musiała uwijać.  Było to wszystko tak  dotkliwym przeżyciem, że z pokolenia na pokolenie przekazywano sobie coraz to bogatszą wersję  owych wydarzeń, tłumacząc sobie niewyjaśnione okoliczności i cudowne ocalenia obecnością pozaziemskich mocy. Uważny czytelnik dostrzeże tu także element często pojawiający  się w ludowych baśniach: pamięć o czasach ubóstwa,  kiedy to chleb był świętością nad świętościami i brak szacunku dla niego,  kradzież nawet małej wiązki zboża, mogły być ukarane z całą surowością przez rozgniewane niebiosa. Czytając brzeskie legendy, nie sposób pomyśleć także, że stwarzało je  zdziwienie odmiennością,  lęk przed czymś nowym, trudnym do zrozumienia: mógł to nawet być staw pełen żab, o dziwo, milczących,  pojawienie się albinosa,  jakiś dźwięk dotąd nieznany, kto wie, może zwiastun   nieszczęść.  Niewyczerpana fantazja ludzka, nie  inaczej niż w mitach całego świata, snuła opowieści o osobliwościach natury, kształtach gór i skał, tłumaczyła ich powstawanie, zaludniała je mieszkańcami świata sąsiadującego z tym widzialnym, rzeczywistym. W legendach brzeskich pojawiać się będą rusałki niepodobne do tych, które dotąd znaliśmy – krzywonogie, o czerwonych oczyskach, skore do żartów, niekiedy złośliwych. Są przychylne  ludziom  pokornie szanujących ich zwyczaje i  nader groźne dla tych, którzy się ośmielą naruszyć warunki współistnienia obu światów. Wystąpią tu także wątki, które chciałoby się  określić  terminem bardzo współczesnym – ekologiczne. Oto karły i rusałki  desperacko bronią dostępu do wnętrza wzgórza, bo ci, którzy chcą wydobywać tam bazalt, niszczą piękną okolicę i srodze grzeszą arogancją poznawania jej tajemnic. Polecam Państwu lekturę Legend Brzegu i okolic spisanych przez Paula Fragera, przedwojennego miłośnika tych stron.

Felieton z dnia 10 XII 2008

Cezar. Życie giganta

Adrian Goldsworthy

Wydawnictwo Amber, 2007

Przypuszczam, że gdyby tak fanów zespołów muzycznych, piosenek, a także powieści i filmów, gdzie tytułem lub jego częścią są słowa: „Psy wojny”, zapytać, skąd  one się  wzięły, czy to może oryginalny pomysł lidera zespołu, autora tekstu, czy zaczerpnięto je z jakiegoś źródła, nie wszyscy by udzielili odpowiedzi na to pytanie. A to przecież klasyka – Szekspir, dramat Juliusz Cezar, pamiętna kwestia: „Wołać będzie: ‘Mordować’! I spuści psy wojny!” W tej samej  sztuce znajdziemy słowa, które mógłby obrać za swoją dewizę każdy, kto marzy o sukcesie, zastanawia się, jak  funkcjonuje tajemnicza machina powodzenia. Pozwolę sobie przypomnieć ten fragment: „W życiu człowieka jest przypływ i odpływ. Fala przypływu, stosownie schwytana, wiedzie do szczęścia, kto oną minie, ten całe życie po mieliznach, z biedą…” Siedemnastowieczny angielski dramaturg w dziejach antycznego Rzymu ujrzał historię wszystkich Europejczyków, powiązania zawsze tych samych przyczyn i skutków, odwieczną sprzeczność między namiętnością a obowiązkiem, zło, jakie rodzą wygórowane ambicje i  walka o władzę. A my, czytając szekspirowski dramat, bo niestety rzadko udaje się nam zobaczyć go na scenie, stwierdzamy, że nic się nie zmieniło ani w strategii gier politycznych, ani w mrocznych wnętrzach ludzkiej duszy. W obszernej biografii zatytułowanej Cezar. Życie giganta, którą napisał brytyjski historyk, Adrian Goldsworthy, a opublikowało wydawnictwo Amber, znajdziemy wiele odwołań do czasów współczesnych, choćby tam, gdzie się mówi o zdobywaniu urzędów, popularności i majątku, by wzmocnić pozycję swoją i rodziny, a także gdy wspomina się o wręcz oszałamiających kosztach  kariery politycznej!  Gdy się czyta o brutalności nagonki na przeciwników oraz tych wszystkich, najoględniej to nazywając, pozbawionych elegancji sposobach umniejszenia ich roli w życiu publicznym, również nie sposób nie zauważać bardzo wyraźnych analogii. Rzeczywiście, nic nowego pod słońcem! Interesująca biografia rekonstruuje burzliwe dzieje  Cezara: od rozpoczętej bardzo wcześnie, bo już w wieku szesnastu lat, działalności politycznej, przez wojnę domową i dyktaturę –  po zdobycie pozycji prawdziwego władcy imperium i tragiczne idy marcowe. Autor ukazuje dokonania Cezara, wnika we wszystkie aspekty jego osobowości i psychiki, stara się stworzyć wizerunek nie tylko militarnego geniusza, utalentowanego oratora i pisarza, prawodawcę, ale i człowieka jak wszyscy nie pozbawionego wad i słabostek, pasji, które i dziś posiadamy – na przykład kolekcjonerstwa ulubionych przedmiotów. Dużym atutem książki jest świetnie zarysowane tło, przedstawienie tradycji i obyczajów rzymskiego społeczeństwa w pierwszym wieku przed naszą erą. To, co pewnie zainteresuje wszystkich: wychowanie dzieci. Z zaciekawieniem się czyta, co opowiadało się im wieczorem, jakie były ulubione zabawy,  jak  kształcono młodzież, i co w tych naukach bywało najważniejsze. Zwraca uwagę to, że wychowywano dzieci w przeświadczeniu, że ich ród był zawsze wyjątkowy, wyróżniał się wśród innych, a one same będą kimś niezwykłym, lepszym od rówieśników. Poczucie dumy i honoru kształtowano nieomal od kołyski. I jeszcze coś: silne poczucie obowiązku, bliskich więzi z rodziną i przeszłością Rzymu. Bo jak napisał Cyceron, „Czymże jest życie człowieka, który nie jest związany z życiem wcześniejszych pokoleń poczuciem historii?” Poszukiwacze sensacyjek i ciekawostek pewnego szczególnego rodzaju, tych erotycznych, także nie będą tu zawiedzeni, bo przecież obraz obyczajów nie byłby pełny, gdyby się nie napomknęło także o ówczesnym świecie prostytutek wysokiej klasy, konkubin,  pięknych niewolnic, o kwestiach wierności i zdrady, rozwodach, społecznym postrzeganiu homoseksualizmu. No i oczywiście nie mogło zabraknąć w książce opowieści o romansach Cezara, zwłaszcza tym najsłynniejszym – z Kleopatrą. Wydawałoby się, że o wszystkim tym wiemy, a cała masa nie najlepszych filmów i książczydeł  uczyniła ten temat czymś płaskim i banalnym. Autor, rzetelny badacz, powiada, że nigdy się  nie dowiemy, jak to było naprawdę. Pozostaje nam zaufać empatii i wyobraźni utalentowanych pisarzy – na przykład urzekła mnie anegdota Jacka Bocheńskiego, znajdziemy ją w jego powieści Boski Juliusz,  o tym, jak to Kleopatra, przez Cezara nazywana czule Krokodylcią, zdobywała sobie sympatię rzymskich dam, rozprawiając z nimi nie o polityce, lecz na temat, który rozwiązuje języki wszystkich kobiet świata – o swoich porodach! Można też przypomnieć sobie komedię Cezar i Kleopatra, której autor, Bernard Shaw, ukazuje Cezara jako starszego pana czyniącego śmieszne wysiłki, by ukryć łysinę  pod wawrzynowym wieńcem. Najwybitniejsi bohaterowie zbiorowej świadomości społecznej wywoływali i zawsze będą wywoływać spekulacje i komentarze, inspirować kolejne pokolenia pisarzy.

Felieton z dnia 22 IV 2008 

Chłopak z Kresów. Pamiętnik lubelskiego kupca

Michał Jaśnikowski

Wydawnictwo Muza

Nie lubię tego określenia, ale tutaj trudno o trafniejsze: książka dla wszystkich! Dla historyków jako dokument wydarzeń i mentalności epoki. Dla miłośników niezwykłych opowieści jako wizerunek przedziwnych splotów okoliczności rządzących ludzkim losem. Dla starszego pokolenia jako przypomnienie tego co znają lub o czym, wydawałoby się – tak niedawno, usłyszeli od swoich rodziców czy dziadków. Dla młodych początkowo nieomal egzotyczny świat trudnych do zrozumienia realiów i wręcz szokujących obyczajów, a potem, niespodziewanie, wzruszenie i dużo do przemyślenia, do dojrzałej refleksji nad sensem życia, powinnościami wobec siebie i innych. Po tym może i przydługim wstępie pora przedstawić moją najnowszą lekturę – Chłopak z Kresów Michała Jaśnikowskiego, wspomnienia zwyczajnego, prostego człowieka opracowane i opublikowane w wydawnictwie Muza przez jego rodzinę. Tu należałoby wygłosić pean na cześć owej rodziny, myśląc tu nie tylko o pięknej intencji upamiętnienia ojca i dziadka, lecz i o tym, że pozostawiono tekstowi pełną naturalność. Ma się wrażenie, że słyszy się głos pana Michała Jaśnikowskiego, że się go widzi, i więcej – staje się naszym serdecznym znajomym. Zupełnie jak ktoś spotkany na ławeczce w parku, może w pociągu, kto z zaufaniem powierza nam prawdę o swoim życiu, słuchamy go początkowo jedynie z grzeczności, a potem z rosnącym zainteresowaniem, dziwiąc się, skąd ta łza na policzku, ten nagły skurcz gardła… Autor urodził się w 1894 na wsi w województwie stanisławowskim. Dzieje jego długiego życia to równocześnie obraz przełomowych wydarzeń XX wieku. Osierocony siedmiolatek zmuszany jest do pracy nad siły, daje sobie radę, z niezwykłą dzielnością stara się poprawić swój los, nie narzekać, osiągnąć powodzenie, czyli, jakby to ujął socjolog, „awans społeczny”. Ale, i to będzie bardzo istotne, nie za wszelką cenę – Jaśnikowski nigdy nie zapominał o pożegnalnych słowach swej matki, która zobowiązała go do bezwzględnej uczciwości. Czternastolatek wyjeżdża na Śląsk, zostaje górnikiem. Pierwsza wojna światowa. Żołnierska dola. Wyzwalanie Lublina, gdzie zamieszka z żoną, będzie prowadzić sklepik spożywczy. Ledwie się szczęście zaczęło do niego uśmiechać – druga wojna, jeszcze straszniejsza od pierwszej. Rodzinne tragedie. Po wojnie represje władz wobec „prywaciarzy”, nawet tych najdrobniejszych. Znowu bieda, harówka. Ale udało mu się wykształcić dzieci i do końca swoich dni być im potrzebnym. Więc wreszcie wszystko ładnie, spokój i pogoda ducha? Nie. Przez kilkanaście lat opiekuje się sparaliżowaną żoną. Wnuki wspominają, jak dziadek ostrożnie i czule rozczesywał jej długie włosy i splatał w warkocz. Po śmierci żony, choć nie wątpi w przywiązanie całej bardzo już licznej rodziny, czuje się osamotniony. I będzie to, jeśli można zaryzykować takie określenie, „osamotnienie cywilizacyjne” – dobrze to zrozumieją najstarsi czytelnicy tej książki. Świat stał się obcy. Owszem, żyje się lepiej, o wiele wygodniej, ale ileż rzeczy razi, wręcz budzi jego zgorszenie. Sędziwy Jaśnikowski ubolewa nad zanikiem wiary, nie podoba mu się marnotrawstwo, gani nieodpowiedzialność, widzi w tym wszystkim postawę ludzi, którzy nigdy nie byli głodni. Nie może się zgodzić z nowymi zasadami wychowania dzieci… „Według mnie – pisze Jaśnikowski – w dzisiejszych czasach młodzież żyje jak w bajce i z myślą o nich spisałem historię swego życia i trudów”. I głosząc to wszystko, pewnie byłby dla bliskich kimś dość nieznośnym, jeśli nie starym zrzędą, gdyby nie jego uczucia okazywane rodzinie, wieczna gotowość przyjścia z pomocą, sympatia i szacunek, jakie budził. Nie podoba mu się nawet wystrój mieszkań – brak mu tutaj portretów rodzinnych, fotografii przodków i potomków, symboli religijnych. Może dlatego wręcz rozrzewnia przebogaty materiał ilustracyjny książki – zdjęcia licznej rodziny, dzieci i wnuki w komunijnych ubrankach, ślubnych strojach, jakby ta książka była domem, w którym jej autor mógłby się dobrze czuć – być u siebie.

Felieton z dnia 6 VI 2010